Historia ikebany

Poniżej przedstawiamy artykuł przygotowany przez Karolinę Kwiatkowską, członkinię koła, na podstawie jej wystąpienia w Bibliotece Przy Zawiszy z dnia 19 stycznia 2018 roku.

Krótka historia ikebany

W szóstym wieku naszej ery do Japonii oficjalnie zawitał buddyzm, a razem z nim wiele nowych zwyczajów. Jednym z nich było układanie kwiatów na buddyjskich ołtarzach w ramach ofiary. Jednak dopiero w dziesiątym wieku, w okresie Heian, Japończycy doszli do ogólnego porozumienia, że owe kwiaty należy układać w pojemnikach. W wieku dwunastym układanie kwiatów stało się częścią rytualnej kompozycji zwanej 三具足 – mitsu-gusoku. Ta kompozycja ku czci Buddy składała się z trzech elementów: kadzidło na podstawce, świece w ozdobnym świeczniku i wazon z kwiatami. Pojawienie się mitsu-gusoku sprawiło, że Japończycy poświęcali więcej uwagi samemu sposobowi ułożenia kwiatów. Nadal jednak kompozycje kwiatowe należały do sfery sakralnej.

W XV wieku pojawił się zapis o pierwszym znanym mistrzu układania kwiatów, Ikenobō Senkei. Senkei był głową rodu mnichów, którzy składali kwiaty w świątyni Rokkaku-dō. Owi mnisi mieszkali w niewielkiej chatce (bō) nad brzegiem pobliskiego jeziora (ike), stąd nazwa ike-no-bō. Od tego czasu rozwój sztuki ikebany nabrał znacznego tempa. Kompozycje kwiatowe zaczęto ustawiać we wnękach ściennych tokonoma w co bogatszych domach osób świeckich, przez co wygląd kompozycji zyskał na znaczeniu. W tym samym stuleciu powstał Kaō Irai no Kadensho, zbiór rysunków ikebany wykonanej przez mnichów Ikenobō, w którym pojawiają się pierwsze nazwy stylów ikebany: tatebana (stojące kwiaty – styl dający proste i smukłe kompozycje), kakebana (wiszące kwiaty – styl ikebany wiszącej na ścianie) i tsuribana (wieszane bądź “łowione” kwiaty – styl ikebany wiszącej swobodnie w powietrzu). Również w XV wieku wyłania się styl nageirebana (wrzucone kwiaty). Plotka głosi, że pewnego razu znudzony samuraj zabawiał się wrzucaniem gałązek do wazonu w przeciwległym kącie pokoju i tym sposobem ułożył pierwszą nageirebanę.

W XVI wieku mnich Senno Ikenobō skompilował Ikenobō Senno Kuden: ozdobioną wieloma ilustracjami pracę, w której zawarł filozofię oraz podstawy ikebany tworzonej przez mnichów Ikenobō. Ta praca zapoczątkowała nowy, formalny i ceremonialny styl rikka (pisany tymi samymi znakami kanji, co ikebana), inspirowany zarówno krajobrazami, jak i religią. W XVI wieku ikebana zaczęła być wykorzystywana do ozdoby pomieszczeń świeckich pod wpływem nowych trendów: świeżo sformalizowanego stylu architektonicznego shoin-zukuri oraz ceremonii herbaty, która w tym czasie zmieniała swój charakter. Wnęki w ścianach tokonoma przyjęły w tym stylu nazwę oshiita i stały się jego integralną częścią. To przyczyniło się do rozpowszechnienia ikebany, która była wykorzystywana do ich ozdoby. Zaś pomieszczenia do ceremonii herbaty zaczęto ozdabiać prostymi kompozycjami (często pojedynczym kwiatem bądź gałązką), z których wywodzi się styl chabana.

W XVII wieku Senkō Ikenobō II sformalizował i spopularyzował kontrastujący z chabana styl rikka. Jego okazałe, imponujące kompozycje przypadły do gustu samurajom i możnym tamtych czasów, którzy chętnie ozdabiali nimi swe posiadłości oraz uczyli się je układać. Jednak by ułożyć kompozycję w tym stylu, potrzeba czasu i przestrzeni, dlatego wśród handlarzy i przeciętnych ludzi popularność zyskał styl “wrzucanych kwiatów” – nageirebana – który był prosty i łatwy w ułożeniu, jako że nie miał wyraźnych zasad. Zmieniło się to nieco w okresie Edo, kiedy z połączenia nageirebana i rikka powstał styl shōka. Styl ten był bardziej formalny niż nageire i mniej ostentacyjny niż rikka; trzy główne gałązki bądź kwiaty, symbolizujące zazwyczaj niebo, człowieka i ziemię, były układane wedle surowych reguł tak, by utworzyć asymetryczny trójkąt. Dzięki swojej prostocie i harmonijnemu wyglądowi, styl shōka rozprzestrzenił się wśród wszystkich warstw społecznych.

W XVIII wieku powstało kilka szkół ikebany, jednak najstarszą była szkoła Ikenobō, którą do dziś prowadzą potomkowie mnicha Senkei. Przez wiele lat Japonia była odcięta od wpływów świata za morzem, co sprzyjało rozwojowi tradycyjnych sztuk. Otwarcie granic w 1867 było potężnym szokiem kulturowym, który odbił się także na ikebanie; w kompozycjach zaczęto wykorzystywać rośliny i pomysły spoza wyspy. W 1895 powstała nowa szkoła ikebany, Ohara, a jej założyciel Unshin Ohara wprowadził nowy, rewolucyjny styl moribana, “stos kwiatów”. Ten nowy styl wykorzystywał niski, płaski pojemnik, a rośliny rozmieszczone były po całej jego długości, zamiast zbiegać się w jednym punkcie. W 1927 powstała szkoła Sōgetsu, założona przez Sōfu Teshigahara. Wyróżnia się ona naciskiem, jaki kładzie na wyrażanie samego siebie; jest to też najbardziej nowoczesna szkoła.

Te trzy szkoły ikebany: Ikenobō, Ohara i Sōgetsu, cieszą się w dzisiejszych czasach największym uznaniem. Przetrwały także wszystkie wspomniane wcześniej style ikebany, od tak wczesnych stylów, jak tatebana oraz kakebana, do najnowszej moribany. Japończycy do dziś uczęszczają na zajęcia ikebany i chętnie ją układają – od XIX wieku są to głównie kobiety, wierząc, że to zajęcie umożliwi im znalezienie męża i zostanie lepszą żoną. Pamiętajmy jednak, że ikebana to zajęcie dla każdego, kto poszukuje chwili spokoju.

Post scriptum: od czasu mojego wykładu ułożyłam wreszcie prawdziwą ikebanę – wedle stylu shōka – ale jako że powstała ona w kooperacji z czterema innymi osobami oraz w rywalizacji z trzema innymi grupami, moje doświadczenie przypominało bardziej planowanie ślubu niż medytatywne majstrowanie magnoliami. Polecam tak czy siak.